Σερβία

I

(Srbija). Ομόσπονδη Δημοκρατία της πρώην Γιουγκοσλαβίας, της οποίας καταλαμβάνει κατά μεγάλο μέρος το ανατολικό τμήμα. Έχει έκταση 88.364 τ. χλμ. και πληθυσμό 9.830.000 περίπου κατ. Πρωτεύουσα είναι το Βελιγράδι, που είναι επίσης και πρωτεύουσα της Γιουγκοσλαβίας. Αποτελείται από την καθαυτό Σερβία (Ούζα Σρμπίγια, 55.968 τ. χλμ.) στο κέντρο, από την αυτόνομη επαρχία Βοϊβοδίνα (21.506 τ. χλμ. · πρωτεύουσα Νόβι Σαντ) στα Β και από την αυτόνομη περιοχή του Κόσοβο (Κοσσυφοπεδίου, 10.887 τ. χλμ. · πρωτεύουσα Πρίστινα) στα Ν.

Συνορεύει με την Ουγγαρία προς τα Β, τη Ρουμανία προς τα ΒΑ, τη Βουλγαρία προς τα ΝΑ, την Αλβανία προς τα ΝΔ, από την πρώην γιουγκοσλαβική δημοκρατία της «Μακεδονίας» προς τα Ν, τη Βοσνία - Ερζεγοβίνη προς τα Δ, την Κροατία προς τα ΒΔ και το Μαυροβούνιο προς ΝΔ. Είναι κυρίως πεδινή προς τα Β και ορεινή προς τα Ν και διαρρέεται από τα Δ προς τα Α από το Δούναβη, στον οποίο χύνονται όλοι σχεδόν οι ποταμοί της περιοχής: Τίσα, Δρίνος, Κολουμπάρα, Σάβος, Μοράβας, Μλάβα και Μπέλι Τίμοκ. Το νοτιοδυτικό τμήμα αποστραγγίζεται στην Αδριατική θάλασσα μέσω του Λευκού Δρίνου (Μπέλι Ντριν).

Τα ανάγλυφα εμφανίζονται περισσότερο ως απομονωμένα ορεινά συγκροτήματα και όχι ως οροσειρές διαταγμένες προς καθορισμένες διευθύνσεις. Εκτός του νοτιοανατολικού τμήματος όπου υψώνονται οι δυτικές παραφυάδες του Αίμου και προς τα ΝΔ, όπου βρίσκονται οι Αλβανικές Άλπεις, τα υπόλοιπα όρη της Σ. ανήκουν στις Δειναρικές Άλπεις. Μεταξύ Σάβου και Δούναβη υψώνεται απομονωμένο το συγκρότημα Φρούσκα Γκόρα (539 μ.)· Το κλίμα είναι ημιηπειρωτικού τύπου: οι χειμώνες είναι μάλλον ψυχροί και τα καλοκαίρια θερμά· οι βροχοπτώσεις, που είναι αφθονότατες στα ανάγλυφα, μετριάζονται στις πεδινές ζώνες. Στις ψηλότερες περιοχές οι θερμικές διακυμάνσεις είναι πιο αισθητές.

Η οικονομία της Σ. βασίζεται κυρίως στη γεωργία (δημητριακά, ζαχαρότευτλα, ηλίανθοι, λινάρι, καννάβι, λυκίσκος, καπνός, κηπευτικά, φρούτα)· ακολουθούν η κτηνοτροφία βοοειδών, προβατοειδών και χοίρων, η εκμετάλλευση των δασών και του υπέδαφους (γαιάνθρακες, λιγνίτης, χαλκός, αντιμόνιο), η ανθηρή βιοτεχνία και η βιομηχανία (ειδών διατροφής, μεταλλουργίας, υφαντουργίας, χημικών προϊόντων).

Κυριότερες πόλεις της καθαυτό Σ., εκτός από το Βελιγράδι, είναι: η Νις, σε μια εύφορη κόγχη στην αριστερή όχθη του Νίσαβα, οδικός και σιδηροδρομικός κόμβος και κέντρο ταπητουργίας και επεξεργασίας πολύτιμων μετάλλων, η Κραγκούγεβατς, στην κοιλάδα του Λεπένιτσα, παραπόταμου του Μοράβα, πόλη τουρκικής προέλευσης, έδρα των ηγεμόνων του 19ου αι. και σήμερα σημαντικό βιομηχανικό και εμπορικό κέντρο, η Λέσκοβατς, γεωργική αγορά στην κοιλάδα του Μοράβα, με μικρά συγκροτήματα υφαντουργίας, χημικών προϊόντων και ξυλείας. Στη Βοϊβοδίνα είναι η Νόβι Σαντ, πόλη που ιδρύθηκε το 17o αι. και άλλοτε ιστορική πρωτεύουσα της Μπάτσκα, μεγάλο ποτάμιο λιμάνι στα αριστερά του Δούναβη και έδρα μερικών βιομηχανιών κονσερβοποιίας, αλευροποιίας και ποτοποιίας, η Σουμπότιτσα, σημαντικό γεωργικό και κτηνοτροφικό κέντρο, όχι μακριά από τα ουγγρικά σύνορα, η Ζρένιανιν, λιμάνι επί του Μπεγκέισκι Κανάλ και έδρα μικρών βιομηχανιών ειδών διατροφής και μηχανουργίας. Στην επαρχία Κόσμετ είναι η Πρίστινα πόλη παλαιότατης προέλευσης (υπήρξε επίσης πρωτεύουσα της Σερβίας το 12o αι.), που σήμερα είναι κυρίως γεωργική αγορά, και η Πετς γνωστή προπάντων ως ιερή πόλη της Σερβίας και ανέκαθεν έδρα του πατριαρχείου.

Ιστορία. Η Σ., που περιλαμβανόταν κατά τους ρωμαϊκούς χρόνους στην επαρχία της Ιλλυρίας, καταλήφθηκε το 638 από τους Σέρβους (σλαβικής καταγωγής), που ίδρυσαν εκεί βασίλειο υποτελές στην Κωνσταντινούπολη και προσηλυτίστηκαν στο χριστιανισμό (9ος αι.). Κάτω από την εξουσία του Στέφανου Δουσάν (αυτοκράτορα από το 1346 ως το 1355), που πήρε τον τίτλο του τσάρου, η Σ. επεκτάθηκε σε μεγάλη δύναμη, που όμως, το 1389, σαρώθηκε από τους Τούρκους, οι οποίοι τελικά την έκαναν επαρχία της αυτοκρατορίας τους (1459). Κατά τις αρχές του 19ου αι. κάτω από την ώθηση των εθνικιστικών και θρησκευτικών ιδεωδών, η Σ. επαναστάτησε με την ηγεσία του Γεώργιου Καραγεώργεβιτς, αλλά επειδή η Ρωσία την εγκατάλειψε, γιατί υπόγραψε ειρήνη με το σουλτάνο (1812), πέρασε και πάλι κάτω από τον οθωμανικό ζυγό. Το 1815 όμως η επανάσταση ξέσπασε και πάλι κάτω από την ηγεσία του Μίλος Ομπρένοβιτς, πλούσιου χοιροτρόφου. Ο Ομπρένοβιτς πέτυχε από το σουλτάνο την αναγνώριση μιας ημιαυτονομίας και (σκοτώνοντας τον αντίπαλο Καραγεώργεβιτς) τον τίτλο του ηγεμόνα, μεταβιβάσιμο στους απογόνους του. Αλλά το 1842 άλλη επανάσταση έφερε στο θρόνο τον Αλέξανδρο, γιο του Γεώργιου, που υποστηρίχτηκε από τη Ρωσία. Όταν το Δεκέμβριο του 1858 εκθρονίστηκε από τη Σκουψίνα (Βουλή), το στέμμα πέρασε ξανά στους Ομπρένοβιτς, οι οποίοι το 1869 παραχώρησαν Σύνταγμα. Η Σ., που ηττήθηκε το 1877 στον πόλεμο κατά της Τουρκίας, σώθηκε από την καταστροφή χάρη στη μεσολάβηση των μεγάλων δυνάμεων, πετυχαίνοντας έτσι, στο Συνέδριο του Βερολίνου (1878), την αναγνώριση της πλήρους ανεξαρτησίας και εδαφικές προσαρτήσεις. Το 1882 η ηγεμονία μετατράπηκε σε βασίλειο, αλλά η εσωτερική ζωή της εξακολούθησε να συνταράσσεται από τις αντιθέσεις μεταξύ ριζοσπαστών - χωρικών και συντηρητικών αυστροφίλων, υποστηριχτών των Ομπρένοβιτς. Το 1903 ύστερα από συνωμοσία, δολοφονήθηκε ο βασιλιάς Αλέξανδρος και η σύζυγός του Δράγα και στο θρόνο ανέβηκε ο Πέτρος A’ Καραγεώργεβιτς, πιστός της ρωσικής πολιτικής. Στο νέο εθνικιστικό κλίμα, που είχε ενισχυθεί από τις εδαφικές κατακτήσεις των δύο νικηφόρων βαλκανικών πολέμων του 1912-13, ωρίμασε η απόπειρα του Σεράγεβου (28 Ιουνίου 1914) που υπήρξε η σπίθα, η οποία προκάλεσε την έκρηξη του A’ Παγκόσμιου πόλεμου, στο τέλος του οποίου η Σ. νικήτρια ύστερα από σκληρές δοκιμασίες, αποτέλεσε μέρος της Γιουγκοσλαβίας (Για πρόσφατες εξελίξεις βλέπε λήμμα Γιουγκοσλαβία).

Τέχνη. Η περισσότερο σημαντική περίοδος της σερβικής τέχνης είναι η μεσαιωνική, που συμπίπτει με τη μεγαλύτερη ανάπτυξη του κράτους. Η σερβική μεσαιωνική τέχνη είναι μια τέχνη αποκλειστικά σχεδόν θρησκευτική, δεν είναι μια τέχνη πόλεων, που στην πράξη δεν υπήρχαν, αλλά μοναστηριών.

Στην αρχιτεκτονική διατηρείται η βασιλική μαζί με τη διάδοση της χρησιμοποίησης υποστυλωμάτων με βαριά τόξα και κλειστό χώρο, σύμφωνα με τις βυζαντινές αρχές. Τον 9o και 10o αι. επικρατεί το κεντρικό σχέδιο που δείχνει βυζαντινές επιδράσεις αν και με αυτόνομες διαφοροποιήσεις στις μεμονωμένες περιοχές.

Στη Ράσκα επικρατεί ο απλός τύπος του ναού με ένα νάρθηκα με τρούλο, σε διάφορες παραλλαγές (ναοί της Πολίμλιε, της Κουρσούμλιγια του 1168 περίπου, και της Νεμάνια στη Στουντένιτσα). Τα οικοδομήματα αυτά, αν και διατηρούν τη διάταξη του εσωτερικού χώρου σύμφωνα με τα βυζαντινά πρότυπα, στο εξωτερικό μιμούνται τα παραδείγματα της ρομανικής τέχνης που είχε εισδύσει μέσω της Δαλματίας, όχι μόνο στη διακόσμηση αλλά και στις κινήσεις των μαζών και στις διαστάσεις (ναός της Ζίτσα, 1207-19· μορφές πιο περίπλοκες στη Στουντένιτσα και στη Σοποτσάνι, 1272-76). Πρωτότυπος είναι ο ναός της Σ., ο Βίσοκι Ντετσάνα (1327-35), που έχει εμφάνιση τριών βασιλικών, ενωμένων, που σιγά-σιγά υψώνονται ως το ακραίο τμήμα του τρούλου.

Στην αρχιτεκτονική της νότιας Σ., που είναι περισσότερο συνδεμένη με το βυζαντινό κόσμο, επικρατεί, με μερικές παραλλαγές, το σταυρωτό σχήμα: τυπικοί είναι οι ναοί της Στάρο Ναγκοριτσίνο (1313-21) και της Γκρατσάνιτσα (πριν από το 1321), στους οποίους, όμως, βλέπουμε την τάση επιμήκυνσης του σταυρού του σχεδίου για να επιτευχθεί η εντύπωση του μήκους.

Η τρίτη ομάδα περιλαμβάνει τους ναούς που βρίσκονται βορειότερα στην κοιλάδα του Moράβα, όπου μεταφέρθηκε το σερβικό κράτος κατά τα τελευταία χρόνια της ανεξαρτησίας. Στο Μοράβα συμβάλλουν οι δυο παραδόσεις της Ράσκα (ναός με ένα νάρθηκα) και της Σ. (επιμήκης σταυρός) και δε λείπουν ελληνικά και βουλγαρικά στοιχεία. Δυτικά στοιχεία εισδύουν, αλλά η εικονογραφία στη Στουντενίτσα (ναός του Μίλουτιν, 1314, «Γέννηση και Κοίμηση της Θεοτόκου»), στην Γκρατσανίτσα (1321) και στην Ντετσάνι (1335) είναι στο σύνολο βυζαντινή.

Η σερβική ζωγραφική παράμενε απομονωμένη μεταξύ του 1320 (μετά το θάνατο του Μίλουτιν) και του 1380 εξαιτίας της διακοπής των σχέσεων ανάμεσα στη Σερβία και στην Κωνσταντινούπολη (με τη συμφιλίωση του 1375 δημιουργούνται ξανά καλλιτεχνικές σχέσεις ιδιαίτερα με το Άγιο Όρος). Το κενό συμπληρώθηκε από τους μάστορες της Μακεδονίας και της Αδριατικής. Το αριστούργημα τους πραγματοποιήθηκε στο μοναστήρι του Αγίου Ανδρέα στην Τρέσκα (1389).

Προχωρώντας προς τα βόρεια της κοιλάδας του Μοράβα, η σερβική τέχνη εμφανίζεται μεταφυτευμένη σ’ ένα ξένο γι’ αυτή περιβάλλον. Πέρασε έτσι από την τεχνοτροπία της Γκρατσανίτσα σ’ εκείνην της Ραβανίτσα. Ενώ η Σ. αγωνιζόταν εναντίον των Τούρκων, οι ναοί διακοσμούνταν πλούσια: Λιουμποστίνια, Κάλενιτς, Ρουντένιτσα. Η Ρέσαβα (ή Μανασίγια) είναι η τελευταία μεγάλη εκκλησία με μεσαιωνική σερβική αρχιτεκτονική (1406 - 1418).

Ενδιαφέροντα είναι και τα επιτάφια μνημεία των βογομίλων, μνημεία σε μορφή τάφου, σαρκοφάγοι και οβελίσκοι. Κατά την τουρκική κυριαρχία η ισλαμική τέχνη αντιπροσωπεύεται στη Σ., από μερικά τζαμιά. Η βιοτεχνική χριστιανική παράδοση εξακολουθούσε στα μοναστήρια και αργότερα, μεταξύ του 18ου και του 19ου αι., η σερβική τέχνη δέχτηκε τις δυτικές μορφές.

Η γλυπτική είχε μια διακοσμητική ανάπτυξη σε στενή σχέση με την αρχιτεκτονική: ρομανικά στοιχεία βρίσκονται στη Ράσκα, βυζαντινά στη νότια Σ. όπου εμφανίζονται επίσης καυστικά μοτίβα όπως στο Μοράβα. Η φήμη πάντως σερβικής τέχνης οφείλεται στην τοιχογραφία. Τα ζωγραφικά έργα της Αγίας Σοφίας (1056) στην Οχρίδα είναι, μαζί μ’ εκείνα του Κίεβου (Ουκρανία), τα μοναδικά δείγματα που μένουν από τη βυζαντινή μνημειακή ζωγραφική του 11ου αι. Αξιοσημείωτα είναι και έργα του 1095, που θεωρούνται τα πρώτα ζωγραφικά έργα της Σ., που έχουν ακριβή χρονολογία και δείχνουν αναλογίες με τα ζωγραφικά έργα της Κόστουρ. Η τεχνοτροπία των τοιχογραφιών της Πρέσπας, της Πρίλεπ, της Οχρίδας και της Κόστουρ φαίνεται να αντιστοιχεί μ’ εκείνην που ήταν διαδομένη στις επαρχίες της Βυζαντινής αυτοκρατορίας την εποχή του Αλέξιου Κομνηνού.

Η εκκλησία της Γκρακανίκα.

Το τείχος του Μαγκλίν, στη Σερβία.

Εσωτερικό Ορθόδοξης εκκλησίας στη Σερβία.

Πλοία του στόλου του Σουλεϊμάν του Μεγαλοπρεπούς αποκλείουν σερβικό φρούριο στο Δούναβη, κοντά στο Βελιγράδι. Η μικρογραφία αυτή είναι από το «Σουλεϊμάννάμε», ιστορία του Σουλεϊμάν του 16ου αι., που βρίσκεται στη Βιβλιοθήκη Τοπκαπί της Κωνσταντινούπολης.

Σελίδα του Ευαγγελιάριου του Σέρβου πρωθιερέα Γιόβαν από το Κράτοβο, που χρονολογείται από το 1580 και ξεχωρίζει για το ρεαλισμό του αγιογράφου (Μουσείο Σερβοορθόδοξης Εκκλησίας, Βελιγράδι).

Τα ερείπια της αρχαιότερης (11ος αι.) και σημαντικότερης εκκλησίας της μεσαιωνικής πόλης: της μεγάλης τρίκλιτης βυζαντινής βασιλικής των Κατηχουμένων ή Σαράντα Πόρτες.

Στη Σερβία φυλάσσονται στα εκεί μουσεία πολλοί πολύτιμοι κώδικες όπως αυτός του Εθνικού Μουσείου στο Βελιγράδι, χειρόγραφο του 15ου αι.

Άποψη της Σουμποτίτσας.

Το κέντρο του Βελιγραδίου.

Χιονισμένο τοπίο στο Ζλάτιμπορ της Σερβίας.

Άποψη του ποταμού Ρουγκόβσκα.

Άποψη από το φαράγγι που απομονώνει το βραχώδη λόφο, όπου ήταν χτισμένη η μεσαιωνική πόλη.

Η Σερβία ήταν η πιο μεγάλη από τις έξι δημοκρατίες που αποτελούσαν το ομοσπονδιακό γιουγκοσλαβικό κράτος: στη φωτογραφία, η Πρίστινα, πρωτεύουσα της ομόσπονδης περιοχής Κόσοβο.

II

Κωμόπολη (υψόμ. 430 μ.), στην επαρχία Κοζάνης του ομώνυμου νομού. Είναι έδρα του ομώνυμου δήμου (37 τ. χλμ.), στον οποίο ανήκει και η Νέα Λάβα. Με το όνομα Σ. αναφέρεται μεσαιωνική πόλη, τα ερείπια της οποίας βρίσκονται στο βραχώδη λόφο δίπλα στη σημερινή ομώνυμη κωμόπολη. Η θέση είχε εξαιρετική στρατηγική σημασία: στο σημείο αυτό ο δρόμος που οδηγεί από τη Μακεδονία στη Θεσσαλία περνά από μια στενωπό κι έτσι η οχυρωμένη πόλη των Σερβίων είχε τον έλεγχο της διάβασης.

Ιστορία. Για την ίδρυσή της δεν υπάρχουν πληροφορίες. Οπωσδήποτε όμως στην οχυρή αυτή θέση θα υπήρχε φρούριο από την αρχαιότητα ακόμα. Πάντως στα χρόνια του αυτοκράτορα Λέοντα ΣΤ’ του Σοφού (886-912), τα Σ. είναι ήδη αρκετά αξιόλογη πόλη, γιατί αποτελεί έδρα επισκοπής υπαγόμενη στο μητροπολίτη θεσσαλονίκης. Το παλαιό δηλαδή στρατιωτικό οχυρό, πιθανότατα στα τέλη του 6ου ή στις αρχές του 7ου αι., όταν οι συχνές βαρβαρικές επιδρομές ταλαιπωρούσαν την ύπαιθρο, μεταβάλλεται σε οχυρωμένη πόλη για να προστατεύσει τους γύρω γεωργικούς και ποιμενικούς πληθυσμούς. Μετά τρεις αιώνες περίπου, στα τέλη του 9ου, τα Σ. έχουν μεγαλώσει αρκετά και από τον 10o αι. οι πηγές μιλούν συχνά γι’ αυτά. Στα τέλη του αιώνα αυτού τα καταλαμβάνει ο τσάρος των Βουλγάρων Σαμουήλ, αλλά το 1001 περιέρχονται στα χέρια του Βασίλειου B’ του Βουλγαροκτόνου. Το 1204 τα καταλαμβάνουν οι Φράγκοι της Δ’ Σταυροφορίας και γύρω στα 1216 υπάγονται στο δεσποτάτο της Ηπείρου. Το 1237 ο Μιχαήλ B’ Δούκας, ανιψιός του δεσπότη της Ηπείρου Θεόδωρου, έρχεται στα Σ. και νυμφεύεται τη Θεοδώρα, κόρη του σεβαστοκράτορα και διοικητή της Μακεδονίας και Θεσσαλίας Ιωάννη Πετραλίφα. Το 1341 τα καταλαμβάνει ο κράλης των Σέρβων Στέφανος Δουσάν. Το 1350 τα πολιορκεί ο Ιωάννης Καντακουζηνός και περιέρχονται ύστερα από συμφωνία στους Βυζαντινούς. Τέλος στα τέλη του 14ου αιώνα τα Σ. πέφτουν στα χέρια των Τούρκων.

Αρχαιολογία. Από τη μεσαιωνική πόλη των Σ. σήμερα διατηρούνται αρκετά τμήματα των τειχών, μερικές εκκλησίες και άλλα λιγότερο σημαντικά ερείπια. Από τα τείχη σώζονται αρκετά τμήματα του εξωτερικού περίβολου, λίγα λείψανα από το εγκάρσιο τείχος, αυτό δηλαδή που χωρίζει την οχυρωμένη πόλη σε δύο τμήματα -την κάτω και την πάνω πόλη- και αρκετά καλά η ακρόπολη, που βρίσκεται στην κορυφή του βράχου και αποτελούσε το τελευταίο σημείο αντίστασης. Μέσα στην ακρόπολη υπάρχουν ερείπια κτισμάτων -κατοικία διοικητή, στρατώνες κλπ.- και στο δυτικό μέρος της σώζονται δύο ισχυροί τετράπλευροι πύργοι, που είχαν χτιστεί για να υπερασπίζουν την είσοδό της.

Από τις εκκλησίες η αρχαιότερη και πιο σημαντική είναι η μισογκρεμισμένη μεγάλη βασιλική που βρίσκεται στη βορειοδυτική γωνία της κάτω πόλης. Είναι μια τρίκλιτη βασιλική εσωτερικών διαστάσεων 21,50 x 11,70 που στα Α απολήγει σε ημικυκλική αψίδα και στα Δ φέρει νάρθηκα. Στους όρθιους τοίχους διατηρεί αρκετά υπολείμματα από την άλλοτε πλούσια ζωγραφική διακόσμηση. Σώζονται δύο στρώματα βυζαντινών τοιχογραφιών. Το αρχαιότερο -σήμερα σχεδόν όλο σκεπασμένο από το νεότερο- είναι σύγχρονο με την ίδρυση του ναού (11ος αι.) και το δεύτερο, αυτό δηλαδή που είναι ορατό, έγινε το 12o αι. συγχρόνως με επισκευές στο κτίριο. Η εκκλησία αυτή είναι γνωστή ως βασιλική των Κατηχούμενων ή Σαράντα Πόρτες, αλλά πιθανότατα ήταν αφιερωμένη στον Άγιο Δημήτριο και αποτελούσε τον καθεδρικό ναό της πόλης.

Κοντά στη μεγάλη βασιλική διατηρείται ακέραια η μικρή μονοθάλαμη βυζαντινή βασιλική των Αγίων Θεοδώρων: κτίσμα του 11ου αι., στα ΒΔ περιβάλλεται από ένα ευρύχωρο νεότερο θάλαμο, στα Δ φέρει μια δεξαμενή και το εσωτερικό της είναι κατάγραφο με ενδιαφέρουσες τοιχογραφίες του τέλους του 15ου αι. Κοντά επίσης βρίσκεται μισογκρεμισμένο το βυζαντινό ναΰδριο του Άγιου Ιωάννη του Πρόδρομου, που διατηρεί μόνο λίγα υπολείμματα τοιχογραφιών. Έξω από τα τείχη, αλλά στην ίδια περιοχή, σώζεται ακέραια η πρώιμη μεταβυζαντινή μικρή μονοθάλαμη βασιλική των Αγίων Αναργύρων, κατάγραφη με τοιχογραφίες του 1600. Οι τοιχογραφίες αυτές εκτός του ότι είναι ένα άρτιο σύνολο σχετικά καλά διατηρημένο, παρουσιάζουν και ένα πρόσθετο ενδιαφέρον, γιατί παρόλο το λαϊκό τους χαρακτήρα αποτελούν ένα από τα τελευταία έργα που συνεχίζει την παράδοση της μεγάλης «μακεδονικής» λεγόμενης ζωγραφικής που άνθησε στα χρόνια των Παλαιολόγων.

Η κωμόπολη Σερβία του νομού Κοζάνης.